आजच्याच दिवशी, म्हणजे २७ फेब्रुवारी रोजी, भारतीय जनसंघाचे एक प्रखर नेते नानाजी देशमुख यांचे निधन झाले. नानाजी देशमुख हे त्यांचे संपूर्ण आयुष्य राष्ट्रसेवेसाठी समर्पित करणाऱ्या आणि राष्ट्रीय स्वयंसेवक संघासाठी काम करणाऱ्यांपैकी एक होते.
भारतीय जनसंघाचे एक प्रखर नेते आणि राज्यसभा सदस्य नानाजी देशमुख यांचे २७ फेब्रुवारी रोजी निधन झाले. आरोग्य, शिक्षण आणि ग्रामीण स्वावलंबन क्षेत्रात त्यांनी महत्त्वाचे योगदान दिले आणि मरणोत्तर, त्यांना देशाचा सर्वोच्च नागरी पुरस्कार, भारतरत्न देऊन सन्मानित करण्यात आले. नानाजी देशमुख यांच्या पुण्यतिथीनिमित्त त्यांच्या जीवनाशी संबंधित काही गोष्टी जाणून घेऊया…
प्रांरभिक जीवन
नानाजींचा जन्म महाराष्ट्रातील हिंगोली जिल्ह्यातील कडोली नावाच्या एका छोट्या गावात एका ब्राह्मण कुटुंबात झाला. नानाजींचे दीर्घ आणि घटनापूर्ण आयुष्य गरिबी आणि संघर्षात गेले. त्यांनी लहानपणीच त्याचे आईवडील गमावले. त्यांच्या मामांनी त्यांना वाढवले. बालपण गरिबीत गेले. त्यांच्याकडे फी भरण्यासाठी किंवा पुस्तके खरेदी करण्यासाठी पैसे नव्हते पण शिक्षण आणि ज्ञान मिळवण्याची तीव्र इच्छा होती. म्हणून त्यांनी भाजीपाला विकून या कामासाठी पैसे उभे केले. ते मंदिरांमध्ये राहत होते आणि पिलानीच्या बिर्ला इन्स्टिट्यूटमधून उच्च शिक्षण घेत होते. नंतर १९३० च्या दशकात ते राष्ट्रीय स्वयंसेवक संघात सामील झाले. त्यांचा जन्म महाराष्ट्रात झाला असला तरी त्यांचे कार्यक्षेत्र राजस्थान आणि उत्तर प्रदेशच राहिले. त्यांची श्रद्धा पाहून आर.एस.एस. सरसंघचालक श्री गुरुजींनी त्यांना गोरखपूरला प्रचारक म्हणून पाठवले. नंतर त्यांच्यावर मोठी जबाबदारी सोपवण्यात आली आणि ते उत्तर प्रदेशचे प्रांतीय उपदेशक बनले.
संघ कार्यकर्ता
नानाजी देशमुख हे लोकमान्य बाळ गंगाधर टिळकांच्या राष्ट्रवादी विचारसरणीने प्रेरित होते. टिळकांच्या प्रेरणेने त्यांनी समाजसेवा आणि सामाजिक कार्यात रस घेतला. राष्ट्रीय स्वयंसेवक संघाचे पहिले सरसंघचालक डॉ. केशव बळीराम हेडगेवार यांच्याशी त्यांचे कौटुंबिक संबंध होते. हेडगेवारांनी नानाजींची प्रतिभा ओळखली आणि त्यांना राष्ट्रीय स्वयंसेवक संघात समाविष्ट केले. १९४० मध्ये, डॉ. हेडगेवार यांच्या निधनानंतर, नानाजींनी महाराष्ट्रातील अनेक तरुणांना राष्ट्रीय स्वयंसेवक संघात येण्यास प्रेरित केले. शाखांमध्ये सामील होण्यासाठी प्रोत्साहित केले. राष्ट्रसेवेसाठी आपले संपूर्ण आयुष्य समर्पित करण्यासाठी राष्ट्रीय स्वयंसेवक संघात सामील झालेल्यांमध्ये नानाजी यांचा समावेश होता.
समाज सेवा
१९७७ मध्ये जनता पक्षाचे सरकार स्थापन झाले तेव्हा त्यांना मोरारजींच्या मंत्रिमंडळात समाविष्ट करण्यात आले परंतु त्यांनी ६० वर्षांपेक्षा जास्त वयाच्या लोकांनी सरकारपासून दूर राहून समाजसेवा करावी असे म्हणत मंत्रिपद नाकारले. त्यांनी आयुष्यभर दीनदयाळ संशोधन संस्थेअंतर्गत चालणाऱ्या विविध प्रकल्पांच्या विस्तारासाठी काम केले. अटलबिहारी वाजपेयी सरकारने त्यांना राज्यसभेचे सदस्य म्हणून नामांकित केले. अटलजींच्या कार्यकाळात, भारत सरकारने त्यांना शिक्षण, आरोग्य आणि ग्रामीण स्वावलंबन क्षेत्रात दिलेल्या अनुकरणीय योगदानाबद्दल पद्मविभूषण पुरस्काराने सन्मानित केले. २०१९ मध्ये त्यांना भारतरत्न पुरस्काराने सन्मानित करण्यात आले.
नानाजी देशमुख यांनी वयाच्या ९५ व्या वर्षी चित्रकूट येथील भारतातील पहिल्या ग्रामीण विद्यापीठात (जे त्यांनी स्वतः स्थापन केले होते) अखेरचा श्वास घेतला. ते काही काळ आजारी होते, परंतु उपचारासाठी दिल्लीला जाण्यास त्यांनी नकार दिला. १९९७ मध्ये त्यांच्या मृत्यूच्या खूप आधी विद्यार्थ्यांच्या वैद्यकीय संशोधनासाठी त्यांचे शरीर दान करण्यासाठी नानाजी हे देशातील पहिले व्यक्ती होते, ज्यांनी त्यांचे शरीर ऑल इंडिया इन्स्टिट्यूट ऑफ मेडिकल सायन्सेस, नवी दिल्ली येथे सुपूर्द केले.
